Mahmut Hamsici
BBC Türkçe
Türkiye’deki Afgan göçmenler, ülkede son dönemde en fazla tartışılan konular arasında yer alıyor.
Özellikle Türkiye – İran sınırında yaşanan düzensiz göç hareketleri Afganları dönem dönem gündeme taşıyor.
Afganlar, Türkiye’deki çoban ihtiyacının karşılanmaması ve hayvancılık sektöründe Afgan çobanların varlığı üzerinden gündeme geliyor.
Ticaret Bakanı Ömer Bolat’ın “Bugün 25 bin Afgan çoban gitse tarım, hayvancılık kalmaz” sözleri konunun yeniden tartışılmasına neden oldu.
Türkiye Damızlık Koyun Keçi Yetiştiricileri Merkez Birliği (TÜDKİYEB) Başkanı Nihat Çelik de Afganistan ve Türki cumhuriyetleri ile yabancı çoban istihdamı için görüşmeler yapıldığını da iddia etti.
Peki Türkiye’deki Afganlarla ilgili neler biliniyor?
Türkiye’deki Afgan göçmenlerle ilgili merak edilenleri çeşitli kurum ile kuruluşların verilerini kullanarak, buralardaki kaynaklarla konuşarak, teyitli olarak ve güncel bilgiler üzerinden bir araya getirdik.
Afganların Türkiye’ye göçü yeni mi?
Afganistan’dan ülke dışına göç hareketi yeni değil.
1970’lerin sonundan itibaren bu göç hareketi, çatışmalar ile siyasi ve ekonomik sorunlar gibi nedenlerle sürüyor.
Suriye krizi başlamadan önce Afganistan, dünyaya en fazla mülteci ve sığınmacı veren ülke konumundaydı.
Çeşitli sorunlarla ülkesinden ayrılan Afganların büyük bölümü bugün İran ve Pakistan’da bulunuyor.
Türkiye de yıllardır, Afganların hem yaşamak için hem de transit ülke olarak geldikleri ülkelerden biri.
2000’li yıllara bakıldığında, Afganistanlıların yasa dışı yollarla ülkeye girişinin 2018’de sıçrama gösterdiği, 2019’da bunun da daha arttığı, 2020’de düştüğü, 2021 ve 2022’de tekrar artıp sonra yeniden düştüğü görülüyor.
Afganlar neden Türkiye’ye geliyor?
Sivil toplum ve akademi alanında yapılan saha araştırmaları ile medyada yer alan haberler, Afganların ülkelerinden ayrılma nedenleri arasında şiddet ve ekonomik nedenlerin ön sıralarda olduğuna işaret ediyor.
Avustralya merkezli, göçmenlerle ilgili bir araştırma kuruluşu olan Mixed Migration Center’ın 2020 yılında yayımladığı “Bilinmeyen Yön: Türkiye’de İlerleyen Afganlar” adlı raporunda, 2018 sonrasında Türkiye’ye gelen bir grup Afganla yapılan ankette, bu kişilerin ülkeden ayrılma nedenleriyle ilgili çoktan seçmeli sorulara yüzde 66,3 oranında “şiddet” cevabını verdikleri görülüyor.
Bunu, yüzde 63,6 ile “ekonomik nedenler”, yüzde 34,3 ile “haklar ve özgürlükler” ve yüzde 28,2 ile “kişisel veya ailevi sebepler” yanıtları izliyor.
Türkiye’ye gelen Afganların bir bölümünün ülkede yaşamak, diğer bir bölümüyse Batı ülkelerine geçmek için geldiği anlaşılıyor.
Türkiye’ye nasıl geliyorlar?
Yasal yollarla da gelenler olmakla birlikte Türkiye’ye gelen Afganların büyük bir bölümünün, yasa dışı yollarla sınırı geçip ülkeye giriş yaptığı düşünülüyor.
Bunun için önce Pakistan’a, sonra İran’a, oradan da Türkiye’ye uzanan ya da direkt önce İran’a geçilen, oradan da Türkiye’ye uzanan rotalar takip ediliyor.
Aralarında İran’da bir süre yaşamış olup Türkiye’ye geçmeye karar vermiş olanlar da var.
Anlatımlarına göre Afganistanlılar, yer yer yürümek zorunda da kaldıkları bu yolculuk için göçmen kaçakçılarına ödeme yapıyor.
Türkiye sınırında geçişlerin en fazla, İran’la yaklaşık 300 kilometrelik sınırı olan Van’dan yapıldığı anlaşılıyor.
Bunun yanında Ağrı, Hakkari, Iğdır ve Kars’tan da geçişler yaşanıyor.
Türkiye’deki Afganların statüsü ne? Toplam kaç kişi var?
Türkiye’de farklı statülerde Afganlar bulunuyor.
Ülkeye yasa dışı yollarla giriş yapan ve hiçbir kaydı olmayan bir kesim olduğu anlaşılıyor.
Ülkeye girdikten sonra kayıt altına alınanların bir kısmı uluslararası koruma statüsü için başvurmuş olanlar.
Geçici koruma statüsü sadece Suriyelilere veriliyor. Bu, Afganlar ya da diğer yabancılar için geçerli değil.
Bir başka grup ise ikamet izni ile Türkiye’de yaşayan Afganlar.
Bu grup, gelir düzeyi nispeten daha yüksek kişilerden oluşuyor.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, o dönem Afganistan’dan 1,5 milyon düzensiz göçmen geldiği iddialarına karşı 20 Ağustos 2021’de yaptığı açıklamada, “Türkiye’de şu anda emniyet kayıtlarımızda ve kayıt dışı 300 bin Afganistanlı göçmen söz konusudur” demişti.
Türkiye’deki düzensiz Afgan göçmenlerle ilgili durum ne?
Yasadışı giriş, giriş koşullarının ihlali, vizenin geçerlilik tarihinin sona ermesi, izinsiz çalışma veya yasadışı çıkış nedenleriyle, bulundukları ülkedeki hukuki statüden yoksun olan kişilere düzensiz göçmen deniyor.
Türkiye’de 2024 yılında yakalanan düzensiz göçmenler arasında en büyük grubu Afganlar oluşturuyor.
Göç İdaresi’nin en son 12 Eylül 2024’te güncellediği verilerine göre yıl içinde, 12 Eylül tarihine kadarki sürede yakalanan toplam düzensiz göçmenlerin sayısı 155 bin 271.
Bu kişilerin arasındaki Afgan uyrukluların sayısı ise 42 bin 674.
Afganları; Suriye, Filistin, Türkmenistan, Fas, Özbekistan, Irak, İran ve Yemen uyruklular takip ediyor.
2005-2024 yılları arasındaki dönemde yakalanan düzensiz Afgan göçmenlerin sayısının 2018 yılında 268 bin ile büyük bir sıçrama gösterdiği ve 2019’da daha da artarak 454 bin 662 olduğu görülüyor.
Birleşmiş Milletler Afganistan Yardım Misyonu’na (UNAMA) göre 2018 yılı, 2001 sonrası süreçte Afganistan’da, sivil ölümlerin en fazla gerçekleştiği yıl oldu.
2018’de çatışmalar, intihar saldırıları, bombalı saldırılar ve hava operasyonları sonucu 10 binden fazla sivil hayatını kaybetti.
2019’da yayımlanan Dünya Küresel Barış Endeksi’nde Afganistan, Suriye’yi de geçerek listenin en alt sırasında yer aldı yani dünyanın en az güvenli ülkesi oldu.
2015 ile 2024 yılları arasında bakıldığında 2020 yılında, genel olarak yakalanan düzensiz göçmenlerin sayısının düştüğü görülüyor.
2020’de 50 bin 161 düzensiz Afgan göçmen yakalandı.
Bunun Covid-19 salgınına bağlı gelişmelerle ilgili olduğu düşünülüyor.
Normal şartlarda yakalanan düzensiz göçmenler, geri gönderme merkezlerine götürülüyor ve uluslararası koruma başvurusu gibi bir sürecin başlamaması durumunda sınır dışı ediliyor.
Uluslararası koruma nedir? Kaç Afgan buna başvurdu?
Savaş veya zulüm sebebiyle ülkesinden kaçmak zorunda kalan ve geri dönemeyecek durumda olan kişilerin Türkiye’de sığınma başvurusu yapma hakkı bulunuyor.
Türkiye kanunlarına göre bu başvurunun adı, uluslararası koruma başvurusu.
Türkiye’ye gelen bir yabancının bunun için Valilikler bünyesindeki İl Göç Müdürlüğü’ne başvurması gerekiyor.
Eğer kişi yasa dışı yollarla ülkeye girip, yakalanıp Geri Gönderme Merkezi’ne gönderildiyse, burada idari gözetim altındayken de başvuruda bulunabiliyor.
Başvuru sonrası kişiye Uluslararası Koruma Başvuru Sahibi Kimlik Belgesi veriliyor ve bu kişiye başvuruyla ilgili karar çıkıncaya kadar Türkiye’de kalma izni ile bazı temel hak ve hizmetlerden yararlanma imkanı sağlanıyor.
Bu kişi kendisine gösterilen şehirde yasal olarak kalmaya başlıyor. Buralar, uydu şehir olarak da anılıyor.
Başvurunun kabul edilmesi durumunda başvurucuya uluslararası koruma statüsü veriliyor.
Afganların uluslararası koruma başvurularının sonucunda, eğer olumlu karar verilirse onlara, durumlarına göre şartlı mülteci veya ikinci koruma statüsü veriliyor.
Bu şekilde oluşan uluslararası koruma statüsü sonucu kişilere uzun vadeli ülkede kalma ya da vatandaşlık alma imkanı verilmiş olmuyor.
Bununla birlikte bu kişilere ancak, ülkelerindeki durum düzelmediği veya uzun vadeli yerleşmek için onları kabul eden başka bir ülke bulunmadığı müddetçe Türkiye’de kalmaları ve bazı hak ve hizmetlerden yararlanmaları imkanı veriliyor.
Başvurusu kabul edilmeyenler bu karara çeşitli yöntemlerle itiraz edebiliyor.
İtiraz süreci sonunda da başvuruları olumsuz bulunanlar sınır dışı ediliyor.
Göç İdaresi’nin son güncel verilerine göre Türkiye’de 2023 yılında en fazla uluslararası koruma başvurusu yapanlar Afgan uyruklular oldu.
2023’te 13 bin 68 Afganistanlı, Türkiye’de uluslararası koruma başvuru yaptı.
Afganları 2776 başvuruyla Iraklılar, 1416 başvuruyla İranlılar takip etti.
İkamet izni ile Türkiye’de yaşayan Afganların sayısı ne kadar?
Göç İdaresi’nin son olarak 12 Eylül 2024 tarihinde güncellediği verilerine göre, Türkiye’de ikamet izni ile yaşayan 1 milyon 84 bin 425 yabancı bulunuyor.
İkamet izni ile Türkiye’de bulunan yabancıların önemli bir bölümü İstanbul’da yaşıyor.
Bu izinle İstanbul’da yaşayanların sayısı 528 bin 102.
İlk beş kente bakıldığında İstanbul’u 124 bin 872 ile Antalya, 69 bin 899 ile Ankara, 49 bin 40 ile Bursa ve 43 bin 847 ile Mersin takip ediyor.
Bu izinle Türkiye’de yaşayan yabancıların uyruklarına bakıldığında Afganistanlılar dokuzuncu sırada bulunuyor.
Ülkede ikamet izni sahibi 38 bin 808 Afganistanlı yaşıyor.
İkamet izni ile Türkiye’de bulunan yabancı uyrukluların ülkelerinin sıralaması şöyle; Türkmenistan, Rusya Federasyonu, Irak, İran, Suriye, Azerbaycan, Özbekistan, Kazakistan, Afganistan, Ukrayna.
Kaç Afganistanlıya çalışma izni verildi?
Afganların Türkiye’de çalışabilmeleri için tıpkı diğer tüm yabancılar gibi çalışma iznine sahip olmaları gerekiyor.
Genel olarak çalışma izni başvurusu, işverenler tarafından Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na yapılıyor.
İzin sonrası işverenin yabancıya ödeyeceği ücret en az asgari ücret tutarı kadar olmak zorunda.
Eğer kişi kendi nam ve hesabına çalışacak ise de kendi adına Bakanlığa başvuru yapabiliyor.
Mevsimlik tarım ve hayvancılık işlerinde çalışacak olan uluslararası koruma başvuru sahibi ve şartlı mülteci yabancılar, çalışma izni almalarına gerek olmaksızın, resmi makamlardan çalışma izni muafiyet formu alarak çalışabiliyor.
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın sitesinde Yabancı Çalışma İzinleri İstatistikleri adlı yıllık raporlar bulunuyor.
Bu raporların sonuncusu 2023’te yayımlanmış.
Rapora göre 2022’de 4 bin 957, 2023’te ise 6 bin 204 Afganistan vatandaşına çalışma izni verilmiş.
Afgan çoban tartışması neden gündemde?
Türkiye’deki Afganların yaptıkları işler arasında çobanlığın (resmi adıyla sürü yöneticiliği) yaygın olduğu anlaşılıyor.
Göç Araştırmaları Derneği’nin 2021 yılında yayımladığı “İstanbul’un Hayaletleri: Güvencesizliğin Kıyısında Afganlar” adlı saha araştırmasına dayanan raporda, “Afgan göçmenler arasında belgesiz ve kayıtsız olanların çoğunluğu oluşturduğu, ve İstanbul’daki en ağır çalışma koşullarına maruz kaldıklarını” aktarıyor.
Bunların arasında çöp-kağıt toplamadan inşaat işçiliğine kadar geniş bir yelpazede bedensel emeğe dayalı işlerin olduğu, bunlardan birinin de çobanlık olduğu belirtiliyor.
Günümüzde Facebook sosyal medya mecralarında Afgan çoban arayanların kullandığı gruplar bulunuyor.
Eski Dışişleri bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, 28 Mayıs 2023 seçimleri öncesinde verdiği bir röportajda Suriyelilerin geri gönderilmesini anlatırken şu sözleri sarf etmişti:
“Sahadayız dolaşıyoruz. Seçim öncesi popülizm yapmak doğru değildir. Tamamını yüzde 100 göndereceğiz dersek doğru olmaz. Şu anda Türkiye’de tarım sektörü, sanayide, hallerde istihdama ihtiyaç var. Benim babamın koyunları var mesela çoban bulamıyorum diye söyleniyor.”
Ticaret Bakanı Bolat ise 7 Temmuz 2024’te Sabah gazetesinde yayımlanan söyleşisinde tarım ve hayvancılıktaki eleman ihtiyacıyla ilgili şunları söyledi:
“Ürün o kadar çok ki, çiftçi toplayacak adam bulamıyor. Ciddi bir elemansızlık problemi var. Bu açık yabancı işçilerle de kapatılamıyor. Örneğin bugün 25 bin Afgan çoban gitse tarım, hayvancılık kalmaz. Limon 1 ile 3 TL arasında satılıyor diye ağaçta çürüdü.”
Türkiye Damızlık Koyun Keçi Yetiştiricileri Merkez Birliği (TÜDKİYEB) Başkanı Nihat Çelik de 14 Eylül’de yaptığı açıklamada, Türkiye’de bazı işletmelerde Afgan çobanların çalıştığını söyledi.
Hâli hazırda yaklaşık 50 bin çobanın çalıştığını belirtti ve sektörde sürdürülebilirliğin sağlanması açısından 150 bin çobanın daha çalışmasının şart olduğunu savundu.
Çelik, “Bizim önceliğimiz Afgan çobanlar değil, kendi vatandaşlarımızın bu işi yapmasıdır. Birinci planımız yerli çobanlarımızı bu işe yönlendirmemiz, ikinci planımız sınırlandırılmayla Afgan çobanlar istihdam edilebilir” dedi.
Bununla birlikte “insanları çobanlığa yönlendirmenin de pek mümkün olmadığını” söyledi.
Çelik, hükümetin Afganistan ve Türk cumhuriyetleri ile yabancı çoban istihdamı için görüşmeler yaptığını da iddia etti. Bu iddia ile ilgili henüz hükümet tarafından bir açıklama yapılmadı.
